Niên đại hình thành ngôi chùa bắt đầu từ năm 1464, khi vua Lê Thánh Tông sắc phong cái vùng đất này làm nơi hương khói Lưỡng Quốc Trạng Nguyên Nguyễn Trực (1417 – 1473) sau khi qua đời.

Với uy linh của mình, Trạng Nguyên Nguyễn Trực được nhiều thế hệ con cháu và nhân dân phụng thờ. Các ngôi chùa, đình, đền, miếu cũng từ đó ra đời với mục đích thờ Phật, kính Thánh, lưu truyền gương sáng cho hậu thế.Trong dòng chảy đó, chùa Hòa Phúc xuất hiện trên nền tảng là ngôi miếu nhỏ nằm dưới gốc đa cổ thụ vài trăm năm tuổi. Qua bao nắng mưa, thịnh suy thời cuộc, cây đa và ngôi miếu nhỏ bị tàn phá bởi bom đạn và quên lãng. Trải qua nhiều lần trùng tu, xây dựng, chùa Hòa Phúc ra đời góp phần hình thành nên điểm nhấn tâm linh trong đời sống văn hóa tín ngưỡng của người dân xứ Đoài vùng châu thổ sông Hồng.

"Chùa nằm trên đồi cao, nghiêng mình soi bóng bên hồ nước trong xanh. Mặt tiền chùa xoay hướng Đông Nam, nhìn ra ngọn Miếu Môn. Bên phải là núi Voi, thuộc dãy núi Ba Vì nơi lưu giữ huyền thoại Sơn Tinh, Thủy Tinh trên đỉnh Tản Viên hùng vĩ. Bên trái là sông Tích hiền hòa mang phù sa từ dòng sông Hồng đêm ngày tưới mát những cánh đồng. Sau lưng trông xa là ngọn núi Thầy, nơi tu hành và thị tịch của vị danh Tăng nhà Lý – Thiền sư Từ Đạo Hạnh", sư thầy Tâm Hòa - Trụ trì chùa Hòa Phúc chia sẻ. 

Bước vào ngôi chùa, du khách sẽ đi qua cổng Thất Thánh Tài được xây dựng theo kiến trúc tam quan cổ xưa. Đặc biệt, bảy bậc thềm bước vào cổng chùa tượng trưng cho "Thất thánh tài", gồm: Tín – Giới – Tàm – Quý – Đa văn – Trí tuệ – Xả. Mỗi bước bậc thềm, mỗi bước chân như một lời nhắc nhở để Phật tử tinh tấn hơn trên con đường tu học.

Qua cổng Thất Thánh Tài là cầu Bát Chánh đạo dẫn tới tòa Tam Bảo. Phía 2 bên cầu là tượng kết hợp với những tiêu cảnh, cây đa tạo nên sự bình yên cho ngôi chùa. Dù mới được tu sửa lại nhưng về tổng thể, tòa Tam Bảo vẫn giữ nguyên được những giá trị cổ kính với những vỉ kèo, câu đối, đại tự được giữ nguyên trạng.

Tại tòa Tam Bảo chính điện được thiết kế theo kiến trúc cổ truyền Phật giáo Bắc Bộ. Hệ thống tượng Phật được sơn son thếp vàng với đường nét điêu khắc tinh tế. Các bức cách điệu, nối tiếp với hoa văn tinh xảo tăng thêm sự uy nghi cho kiến trúc chùa. 

Tại chùa Hòa Phúc, một không gian Nhà Tổ trong chùa dành riêng để thờ các Vị Tổ sư đời trước, cũng như các vị tổ đã khai sáng và đặt nền móng cho tông môn bổn tự. Đây là nơi linh thiêng và trang trọng, được coi là nguồn cảm hứng và sự kính trọng đối với các thế hệ Phật tử. 

Được xây dựng từ năm, tháp là nơi thờ Xá lợi của Đức Phật và bài trí tôn tượng của vạn vị Phật với ước nguyện mong muốn thế giới hòa bình – chúng sinh an lạc. Thân tháp là kiến trúc tổng hòa giữa văn hóa Phật giáo Bắc Bộ mái cong, ngõi cánh sen và văn hóa Phật giáo Nhật Bản tứ giác với lan can màu đỏ chạy vòng quanh. Đầu đao bốn góc uốn cong ôm trọn pháp giới chúng sinh đó cũng chính là giáo lý tứ đế khổ, tập, diệt, đạo, là căn bản của triết học Phật giáo. 

"Ngọn tháp được đúc bằng đồng nguyên khối, kiến trúc truyền thống Phật giáo Srilanka (Tích Lan), cái nôi của Phật giáo Nam Truyền. Sắc cờ năm màu biểu thị ý nghĩa trọn vẹn của giáo lý Bát Chánh Đạo và Ngũ Căn, Ngũ Lực. Công trình chứa đựng những giá trị triết học và ý nghĩa sâu sắc của Phật giáo, khuyến khích sự hòa bình và an lạc cho tất cả mọi người", sư thầy Tâm Hòa - Trụ trì chùa Hòa Phúc chia sẻ. 

Không chỉ là điểm đến du lịch tâm lịch nổi tiếng, chùa Hòa Phúc còn là trung tâm sinh hoạt tôn giáo đạo Phật như tụng kinh, lễ hội, nghi lễ của nhân dân trong vùng và khách thập phương.

Hoạt động của chùa hàng năm ngoài những lễ chính như là lễ cầu an tháng Giêng, lễ Phật đản, lễ Vu Lan, mỗi một tháng đều có những cái khóa tu dành cho các tầng lớp nhân dân vào ngày 28 âm lịch hàng tháng.

Đặc biệt, chùa còn có các khóa tu dành cho học sinh, sinh viên vào chủ nhật tuần thứ hai của tháng và những khóa tu dành cho những người công nhân, viên chức tham gia sinh hoạt tại chùa.

"Chùa vốn dĩ là một ngôi trường trong được ghi nhận trong lịch sử của dân tộc cũng như lịch sử của Phật giáo. Vì vậy, chùa còn gọi là đạo trường hay là đạo tràng, tức ngoài tính chất là nơi tập trung mọi người để dạy đạo đức thì chùa còn là nơi để mọi người về đây gửi gắm những mong cầu, ước vọng trong cuộc sống", sư thầy Tâm Hòa - Trụ trì chùa Hòa Phúc chia sẻ.

Chùa Hòa Phúc là sự kết hợp giữa nét kiến trúc hiện đại và truyền thống nhưng vẫn giữ được dáng vẻ của những ngôi chùa Bắc Bộ, đem đến cho du khách và quý phật tử một không gian yên bình, thư thái. Chẳng bề thế hoành tráng, ngôi chùa như một nét chấm phá nhẹ nhàng, dung dị tô điểm thêm cho vẻ đẹp của vùng đất và con người xứ Đoài.